BEZ CZARNY ( Nazwa łacińska – Sambucus nigra)

Wiadomości ogólne
Jest to  duży krzew lub niewielkie drzewo z rodziny Przewiertniowatych (Caprifoliacae), występujący w Europie, Afryce Północnej  oraz zachodniej i środkowej części Azji. . W Polsce jest bardzo pospolitym  krzewem , rośnie w lasach, zaroślach, parkach, i w pobliżu domostw. Osiąga wysokość do 7 m. Młode gałęzie mają gruby biały rdzeń. Kwiaty promieniste, białe, średnicy 6 – 9 mm o silnym nieprzyjemnym zapachu. Owoc kulisty, 3 – 6 nasienny, prawie czarny, średnicy 4 – 6 mm i bardzo podobny do jagody.

Surowiec
Do celów leczniczych zbiera się w czerwcu rozkwitające kwiatostany i suszy na półkach, rozłożone cienką warstwą w miejscach zacienionych i przewiewnych. Po wysuszeniu przeciera się kwiatostany przez sita i odrzuca szypułki, otrzymuje się kwiat bzu czarnego – Flos Sambuci i. W sierpniu zbiera się dojrzałe owoce, gdy nabiorą lśniącej czarnej barwy. Ścina się całe kiście owoców i suszy w ogrzewanej suszarni. Potem przeciera się przez sita i odrzuca szypułki. Uzyskuje się w ten sposób owoc bzu czarnego -Fructus Sambuci. Czasem zbiera się również korę z korzeni – Cortex Sambuci oraz same korzenie tej rośliny -Radix Sambuci.  Znaczenie w lecznictwie mają też liście bzu czarnego – Folium  Sambuci.

Związki czynne
W kwiatach bzu wystepują flawonoidy (rutyna, kwercetyna, astragalina, izokwercetyna), kwasy wielofenolowe (kawowy i chlorogenowy), kwasy organiczne (walerianowy i ferulowy), garbniki, ślady olejku eterycznego, nieznany bliżej związek napotny, produkty rozpadu glikozydu sambunigryny i sole mineralne. W owocach  znaleziono około 20% cukrów redukujących i 3,5 % pektyn, około 3% garbników, zespól 3 barwników antocyjanowych, kwasy wielofenelowe, kwasy organiczne, jak jabłkowy, askorbowy , witaminy z grupy B, karotenoidy oraz sole mineralne.

Działanie
Kwiaty bzu czarnego działają napotnie, jako skutek działania na ośrodki regulujące wydzielanie potu. Mają właściwości moczopędne, które przypisuje się obecności flawonoidów. Uszczelniają ściany naczyń krwionośnych oraz zwiększają ich elastyczność, dzięki obecności związków o własnościach witaminy P (rutyny). Zapobiegają też przenikaniu osocza i krwinek czerwonych na zewnątrz drobnych naczyń tętniczych (włośniczek). Owoce bzu czarnego mają łagodne działanie napotne, moczopędne i przeczyszczające. Usuwają z organizmu wraz z potem, moczem i kałem szkodliwe produkty przemiany materii oraz egzogenne toksyny – bakteryjne, wirusowe i in. Mają działanie przeciwbólowe polegające na opóźnianiu reakcji na ból pochodzenia ośrodkowego mózgu). Wykryto w liściach bzu substancje zwiększające odporność na choroby zakaźne.

Działania niepożądane
W dawkach terapeutycznych surowiec nie wywołuje działania szkodliwego.

Zastosowanie
Odwary z kwiatów bzu czarnego stosuje się wewnętrznie jako środek napotny w chorobach z podwyższoną temperaturą ciała, jako lek moczopędny oraz w chorobach przebiegających ze zwiększeniem przepuszczalności naczyń włosowatych naczyń krwionośnych – katarze, obrzękach. Zewnętrznie służą do płukania gardła w anginie, zapaleniach jamy ustnej i gardła, do okładów w zapaleniach spojówek i brzegów powiek. Odwary z owoców podaje się doustnie jako środek odtruwający i ułatwiający usuwanie z organizmu szkodliwych produktów przemiany materii – zwłaszcza w chorobie gośćcowej, chorobach zakaźnych, niektórych schorzeniach skórnych. Stosuje się je jako lek przeciwbólowy w rwie kulszowej, zapaleniu nerwu trójdzielnego i bólach neurologicznych. W połączeniu  z innymi surowcami zielarskimi  owoc bzu czarnego stanowi łagodny środek przeczyszczający.

Przetwory:

Odwar z kwiatów bzu.
Składniki:1 – 1 1/2 łyżki kwiatów,  1 szklanką zimnej wody.
Sposób przygotowania:1 – 1 1/2 łyżki kwiatów, zalać 1 szklanką zimnej wody, doprowadzić do wrzenia i gotować łagodnie pod przykryciem przez 3 min. Odstawić na 15 min. i przecedzić. Pić 1/3 – 1/2 szklanki 2 – 3 razy dziennie pomiędzy posiłkami jako środek moczopędny, a jako napotny i przeciwgorączkowy wypić wieczorem po posiłku szklankę odwaru z dodatkiem 1 – 2 łyżek syropu malinowego.

Odwar z owoców bzu
Składniki:1 – 2 łyżki owoców, 1 szklanką wody zimnej.
Sposób przygotowania: 1 – 2 łyżki owoców zalać 1 szklanką wody zimnej .Ogrzewać do wrzenia i gotować powoli pod przykryciem 5 min. Odstawić na 15 min. i przecedzić. Pić 1/3 szklanki 2 – 4 x dziennie między posiłkami jako środek moczopędny lub 1/2 – 2/3 szklanki po jedzeniu jako środek przeciwbólowy i ułatwiający wypróżnianie. Działanie przeciwbólowe można zwiększyć dodając 1 – 2 łyżki soku z owoców bzu czarnego. W przypadku nerwobólu lub migreny sporządzić odwar z 4 łyżek owoców w 1 1/2 szklanki owoców bzu.

Sok z owoców bzu
Dojrzałe, umyte i przebrane owoce bzu czarnego ogrzewać w naczyniu, stale mieszając, aż pękną i puszczą sok. Rozetrzeć je wówczas na miazgę i małymi porcjami wyciskać w płóciennym woreczku. Otrzymany sok pozostawić do odstania, przecedzić, dodać cukru w proporcji 1 : 1, gotować powoli kilka minut i rozlać do naczyń. Pozostały miąższ włożyć do naczynia, dodać cukru, gotować powoli kilka minut i powidła przełożyć do słoików. Sok pić 2 – 3 razy dziennie po 1 – 2 łyżek jako środek pomocniczy w nerwobólach, zapaleniach korzonków nerwowych, również w grypie, przeziębieniach i lekkich zaburzeniach trawiennych. Powidła spożywać w tym samym celu 1 – 4 razy dziennie po 1 łyżeczce.

Dżem na kaszel
Dojrzałe, umyte owoce czarnego bzu należy zalać niewielką ilością wody i gotować ok. 15 minut, przetrzeć przez sito, a powstałą papkę wymieszać z taką samą ilością cukru żelującego. Doprowadzić do wrzenia i gotować na małym ogniu do czasu, aż mieszanka nabierze konsystencji dżemu, a następnie przelać do słoików. Taki dżem jest znakomitym środkiem na przeziębienia i zapalenie oskrzeli. Mokry kaszel złagodzi natomiast syrop z czarnego bzu.

Sok z owoców czarnego bzu
Dojrzałe owoce bzu i wyparzoną skórę z jednej cytryny wkładamy do garnka i zalewamy 750 ml wody. Gotujemy do czasu, aż owoce wydzielą sok i popękają. Po ostudzeniu przelewamy przez sitko albo gazę, aby oddzielić owoce (które też możemy wykorzystać do zrobienia musu lub dżemu). Ponownie podgrzewamy sok i przelewamy do wyparzonych wcześniej butelek. Możemy przygotować go także bez cukru, jednak wtedy musi być pasteryzowany, aby wytrzymał do zimy.

Sok z czarnego bzu jest naturalnym lekarstwem w przypadku przeziębienia, gorączki, zaburzeń trawiennych czy nerwobólu. Sprawdzi się również w przypadku ogólnego osłabienia i po przebytych chorobach, stymuluje system immunologiczny. Można go pić jako dodatek do wody czy herbaty, 2-3 razy dziennie. Podawany z umiarem jest bezpieczny nawet dla dzieci (powyżej drugiego roku życia).  Sok ten szczególnie polecany jest dla osób intensywnie pracujących umysłowo, spędzających dużo czasu przed komputerem. Ponadto soki z bzu czarnego polecane są przy miażdżycy, lumbago, nerwobólach i nerwicach, półpaścu, rwie kulszowej. Dotychczas w badaniach klinicznych udokumentowano aktywność wyciągów z owoców bzu czarnego, które obniżają poziom cholesterolu i lipidów we krwi.

Co jeszcze warto wiedzieć
Świeżych owoców nie wolno zjadać. Nadają się one tylko do spożycia po zagotowaniu. Jeżeli z owoców przyrządza się marmoladki, kompoty, galaretki, dżemy, wina to należy oddzielić od nich pestki (przecieranie przez sito, cedzenie itd.). Pestki z owoców nie mogą dostać się do naszego  żołądka ponieważ zawierają sambunigrynę, która po spożyciu przekształca się w trujący wydzielają szkodliwy kwas cyjanowodorowy. Sam sok i miąższ z owoców jest bardzo wartościowy i zupełnie nieszkodliwy (bezpieczny) zarówno dla małych dzieci jak i osób starszych. Jedzenie surowych jagód może przyczynić się do wymiotów i osłabienia, zaburzeń oddychania i duszności, bólów i zawrotów głowy, jednak przetworzone (suszone, gotowane, mrożone) są bezpieczne dla zdrowia. Bezpieczne są także wyciągi z owoców (wodne, octowe, alkoholowe) “zagotowane”, gdyż wysoka temp. rozkłada szkodliwe substancje. Wyciągi z kwiatów bzu czarnego można z powodzeniem podawać niemowlętom. Liście i korę bzu można stosować w leczeniu dzieci, które ukończyły 1 rok.

Dojrzałe owoce poznamy po ciemnofioletowym kolorze i bordowych szypułkach. Jeśli chcemy je ususzyć, najłatwiej będzie pozbyć się łodyżek po fakcie. Z łatwością będziemy je wtedy mogli oddzielić od owoców. Stosowanie produktów z owocu czarnego bzu jest szczególnie wskazane przy przeziębieniach, chorobach zakaźnych, zaparciach, kaszlu, bólach nerwowych, spadku odporności, w stanach zapalnych oskrzeli i krtani, zatruciach, chorobach alergicznych, a także chorobach wątroby i pęcherzyka żółciowego. W przypadku nudności i wymiotów produkty takie są niewskazane, ponieważ mogłyby zwiększyć intensywność niepożądanych objawów.