Bruceloza to choroba odzwierzęca, charakteryzująca się polimorfizmem objawów i zmian narządowych. Przebieg choroby może być ostry, podostry lufo przewlekły. W Polsce ma charakter choroby prawie wyłącznie zawodowej i dotyczy przede wszystkim personelu służby weterynaryjnej, osób zatrudnionych przy hodowli i obsłudze bydła oraz pracowników zakładów mięsnych.Czynnikiem etiologicznym brucelozy jest jeden z trzech zasadniczych gatunków pałeczek Brucella: Brucellamelitensis – występujący głównie u kóz i owiec, wywołujący u ludzi tzw. gorączkę maltańską; Brucella abortus var. bovis – pałeczka ronienia bydła, wywołująca tzw. chorobę Banga, i Brucella abortus var, suis – pałeczka ronienia świń, również chorobotwórcza dla człowieka. W Polsce czynnikiem etiologicznym brucelozy u ludzi i zwierząt jest wyłącznie Br. bovis.Pałeczki Brucella należą do bakterii Gram-ujemnych, nieruchome, rosną na podłożach wzbogaconych, w temp. 37°C, przy pH 6,6-6,8, w atmosferze z dodatkiem 10% dwutlenku węgla. Wykazują znaczną wytrzymałość na wysychanie. W ziemi,, wodzie lub w poronionych płodach zachowują żywotność do 3-4 miesięcy, w moczu – do 1 tygodnia, w kurzu – do 6 tygodni. W zakwaszonym mleku, maśle i serze giną dość szybko. W temp. 80°C giną po 6-8 minutach. Powszechne środki dezynfekcyjne niszczą pałeczki w ciągu 15-20 minut.
Źródłem zakażenia ludzi są chore zwierzęta domowe, głównie bydło, owce, kozy, świnie. Zwierzęta wydalają zarazki z mlekiem, moczem i kałem. Człowiek zakaża się najczęściej poprzez uszkodzoną skórę rąk, błony śluzowe, spojówki lub drogą przewodu pokarmowego. W Polsce, jak i w innych krajach o klimacie umiarkowanym, rezerwuarem zarazka i źródłem zakażenia jest przede wszystkim bydło. Zakażenie następuje głównie przez skórę w czasie bezpośredniego zetknięcia się z zakażonym łożyskiem, poronionym płodem lub wodami płodowymi przy wykonywaniu u bydła zabiegów ginekologicznych.
Choroba Banga ma więc charakter choroby zawodowej i występuje przede wszystkim wśród personelu służby weterynaryjnej, zootechników, hodowców zwierząt, pracowników zakładów rzeźnych i innych osób zatrudnionych przy obsłudze i hodowli bydła. Zakażenia drogą pokarmową przez spożycie zakażonego mleka lub jego przetworów należą do rzadkich. Chorobę Banga cechuje stosunkowo łagodny przebieg kliniczny, a zachorowania są sporadyczne, choć w szczególnych okolicznościach może dojść do niewielkich ognisk epidemicznych.Gorączka maltańska występuje endemicznie głównie w krajach śródziemnomorskich. Rezerwuarem zarazka są owce i kozy, a człowiek zakaża się drogą przewodu pokarmowego na skutek spożywania surowego, zakażonego mleka oraz jego przetworów. Pałeczka gorączki maltańskiej odznacza się wysoką zjadliwością dla człowieka, a zachorowania mogą przybierać charakter nawet większych epidemii.
Bruceloza wywołana przez Brucellasuis występuje najczęściej w Stanach Zjednoczonych, źródłem zakażenia człowieka jest przede wszystkim trzoda chlewna, a zachorowania zajmują pod względem epidemiologicznym i klinicznym pośrednie miejsce w stosunku do choroby Banga i gorączki maltańskiej. Do zakażenia brucelozą człowieka od człowieka praktycznie nie dochodzi, natomiast zakażenia laboratoryjne nie należą wcale do rzadkości.
W świecie, wg danych Światowej Organizacji Zdrowia, choruje rocznie około 0,5 mln ludzi. Najwięcej przypadków występuje w niektórych krajach Afryki (Rodezja), w Ameryce Południowej (Paragwaj, Chile) oraz na terenie Indii. W wielu krajach Europy nie notuje się już ód lat nowych zachorowań wśród ludzi (Norwegia, .Szwecja, Dania), a w niektórych, w tym również, i w Polsce, występują one sporadycznie. Kobiety chorują znacznie rzadziej niż mężczyźni, ale różnica ta występuje tylko -w przypadkach narażenia zawodowego, ponieważ mężczyźni są częściej narażeni na styczność z zakażonymi zwierzętami. W razie zakażenia pokarmowego mężczyźni i kobiety chorują podobnie często. Z obserwacji własnych wynika, że w kraju zachorowania dotyczyły najczęściej ludzi młodych, wkrótce po podjęciu pracy zawodowej w styczności z zakażonymi zwierzętami.W kształtowaniu się sytuacji epidemicznej i profilaktyce brucelozy istotną rolę odgrywa współpraca między służbą weterynaryjną a służbą zdrowia oraz wczesne rozpoznanie i szybka likwidacja zwierząt zakażonych lub całego stada, w którym stwierdzono brucelozę. Szczepienia zapobiegawcze zwierząt nie znalazły szerszego zastosowania. Przestrzeganie zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, a przede wszystkim obowiązkowe używanie rękawic gumowych przy zabiegach ginekologicznych, stanowią ochronę przed zakażeniem. Dalszym zaleceniem jest picie mleka tylko przegotowanego lub pasteryzowanego, a w szczególnych sytuacjach zagrożenia – szczepienia ochronne. Pałeczki Brucella, niezależnie od drogi wniknięcia do ustroju, przedostają się drogami chłonnymi do okolicznych węzłów chłonnych i tam następuje namnażanie się. Na tym etapie zakażenie trwa różnie długo, nie wywołując objawów klinicznych choroby; dochodzi jednak do wytworzenia przeciwciał wykrywanych odczynami immunoserologicznymi i uczulenia ustroju, czego wykładnikiem jest dodatni odczyn Burneta; rozwija się proces immunologiczny, głównie o charakterze nadwrażliwości komórkowej typu późnego. W części przypadków występuje dość szybkie przełamanie bariery ochronnej, rozsiew zarazków drogą krwi lub limfy i umiejscowienie się ich w narządach. Towarzyszy temu bakteriemia i wystąpienie ostrej fazy choroby. W innych przypadkach, stwierdzanych zresztą częściej (46% przypadków w materiale własnym), nie obserwowano ostrej fazy, choroba od początku przebiegała w postaci pierwotnie przewlekłej. W dalszym przebiegu mogą występować okresy wtórnego uogólnienia się i zaostrzenia z różnorodnymi objawami narządowo-układowymi oraz okresy wtórnego utajenia.W początkowych stadiach choroby obraz kliniczny kształtuje głównie swoisty proces infekcyjno-toksyczny. W okresie późniejszym przyczyną narastania zmian narządowych są procesy o charakterze wtórnych zmian immunologicznych, zapoczątkowanych przez pałeczkę Brucella; prowadzą one do wystąpienia odczynów, przede wszystkim zaburzeń trofiki wegetatywnej. Tu znajdujemy wytłumaczenie, dlaczego w dwu najszerzej atakowanych w brucelozie (zwłaszcza w chorobie Banga) układach, tj. w układzie kostno-stawowym i nerwowym, procesy zwyrodnieniowe mają olbrzymią przewagę nad procesami zapalnymi. Niemałą rolę odgrywają tu i inne czynniki, jak: nieprawidłowy tryb życia i odżywiania się, nierzadko nadmierna tusza, mikrourazy, zaburzenia hormonalne w zakresie gonad, z częstym zanikiem jąder i impotencją już we wcześniejszym wieku. Anatomopatologicznie zapalenie przejawia się rozrostem w układzie siateczkowo-śródbłonkowym swoistej ziarniny, a raczej małych ziarniniaków o wielkości 0,5-0,8 mm. Histologicznie ziarniniaki te przypominają ziarninę gruźliczą, nie mają jednak skłonności do serowacenia i ulegają zbliznowaceniu. W rzadkich przypadkach proces anatomopatologiczny przebiega burzliwie i z małych ziarniniaków rozwijają się ogniska martwicze.
Okres wylęgania brucelozy wynosi zwykle od 5 do 21 dni lub dłużej, niekiedy nawet do kilku miesięcy. Długie okresy wylęgania w znaczeniu patogenetycznym są najczęściej zakażeniami w fazie latencji. Choroba może mieć przebieg ostry, podostry lub przewlekły. Obraz kliniczny jest bardzo różnorodny i uzależniony w dużym stopniu od gatunku pałeczki.
Zakażenie Brucellamelitensis, a w mniejszym stopniu Br. abortus var. suis, wywołuje cięższy przebieg chorobowy, często pod postacią posocznicy, ze znamienną gorączką falistą i częstymi powikłaniami narządowymi. Zakażenie Br. abortus var. bovis przebiega zwykle łagodniej, częściej podostro i przewlekle, a nawet pod postacią zakażenia bezobjawowego.
W opisach kliniki brucelozy występują znaczne różnice u różnych autorów, spowodowane nieuwzględnieniem odmiany gatunkowej rodzaju Brucella, wpływów środowiskowych, strefy klimatycznej itp. Istotnym czynnikiem może być również zmiana obrazu i przebiegu klinicznego brucelozy w niektórych krajach, również w Polsce. Zanikła ostra postać brucelozy, łagodniej przebiega bruceloza przewlekła, coraz częściej obserwuje się zakażenia skąpo- lub bezobjawowe u osób reagujących odczynami serologicznymi i skórno-alergicznymi. Dlatego też obraz kliniczny brucelozy przedstawiono na podstawie materiału własnego, reprezentatywnego dla naszego kraju. Brucelozę ostrą znamionuje w klasycznych przypadkach gorączka, narastająca falami i opadająca, zazwyczaj jednak nieregularnie zwalniająca, czasem przerywana, dreszcze, ogólne osłabienie, zlewne poty, uporczywe bóle głowy, bóle mięśni i stawów, nierzadko bóle jąder. Badaniem przedmiotowym stwierdza się dość dobry stan ogólny, częstość tętna odpowiadającą gorączce lub względną bradykardię, zwykle powiększoną wątrobę i śledzionę, rzadziej węzły chłonne.
Z powikłań narządowych spostrzega się dość często zapalenie jąder, najądrzy, rzadziej zapalenie stawów krzyżowo-biodrowych i kręgosłupa, w pojedynczych przypadkach zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych, czasem ze współistniejącym zapaleniem mózgu, w odosobnionych przypadkach – zapalenie wsierdzia. Z badań pracownianych zwraca uwagę prawidłowe lufo tylko nieznacznie przyspieszone opadanie krwinek czerwonych oraz prawidłowa lub zmniejszona liczba krwinek białych ze względną limfocytozą. O rozpoznaniu decydują posiewy krwi i dodatnie wyniki odczynów serologicznych. Zejście ostrej postaci bywa różne. Prawidłowe i wcześnie przeprowadzone leczenie antybiotykami znacznie zwiększyło odsetek wyleczeń ostrej brucelozy. W ostrej fazie choroby bruceloza jest jednak nader rzadko rozpoznawana, a więc i nie leczona prawidłowo, co oczywiście sprzyja przejściu choroby w stan przewlekły.
Bruceloza przewlekła w okresach zacisza przebiega zwykle bezgorączkowo, z niewielkimi dolegliwościami. Stany wtórnego utajenia trwają po kilka miesięcy lub dłużej i są przerywane krótkimi jedno- lub kilkudniowymi okresami gorączkowymi i nieco dłużej trwającymi zaostrzeniami objawów ogólnych i narządowych. Chorzy nie czują się silni i zdrowi nawet w okresach zacisza. Bardzo często nie przerywają pracy również w czasie zaostrzenia, ale łatwo wyczerpują się fizycznie i psychicznie, skarżą się na poty, nierzadko zlewne, bóle głowy, niepokój, apatię, zaburzenia snu; mają też wiele innych skarg i objawów przedmiotowych o różnej lokalizacji narządowo-układowej. Uszkodzenie układu kostno-stawowego wysuwa się w brucelozie przewlekłej na plan pierwszy, a zmiany mają przede wszystkim charakter zwyrodnieniowy, rzadko zapalny. Dominują szczególnie w okresie zaostrzeń uporczywe bóle kostno-stawowe i mięśniowe o różnym nasileniu; u części chorych dochodzi do upośledzenia czynności ruchowej niektórych stawów. Zmiany dotyczą głównie stawów międzykręgowych kręgosłupa lędźwiowego, następnie piersiowego i szyjnego. Dość często występują zmiany radiologiczne w dużych stawach obwodowych: kolanowych, łokciowych, barkowych i biodrowych. Bardzo rzadko spotyka się zmiany w zakresie stawów drobnych. Zmiany zapalne stawów, aczkolwiek rzadkie w brucelozie, stwierdza się najczęściej w stawach krzyżowo-biodrowych. U większości chorych zmiany radiologiczne są najczęściej wieloogniskowe, odosobnione stwierdza się rzadko. Upośledzenie sprawności ruchowej chorych może być spowodowane również zmianami w zakresie części miękkich narządu ruchu.
Wśród powikłań neurologicznych na plan pierwszy wysuwa się uszkodzenie układu autonomicznego. Jest ono podłożem większości skarg chorych, jak: osłabienie fizyczne, bóle głowy, część zaburzeń czucia, nadmierna potliwość, skłonność do omdleń. Wiąże się też patogenetycznie z zaburzeniami sfery płciowej i zespołami rzekomonerwicowymi. Uszkodzenie nerwu słuchowego jest również dominującym objawem w brucelozie przewlekłej. Wciągnięcie w proces chorobowy n. VIII jest na ogół stopniowe, postępujące w miarę trwania choroby i wydaje się wtórne w stosunku do pierwotnego uszkodzenia ośrodkowych regulatorów percepcji słuchowej. Zesprzeniowe są dalszym, bardzo częstym, objawem neurologicznym przewlekłej brucelozy. Wykazują korelację z występowaniem zmian zwyrodnieniowych kręgosłupa. Pojawiają się później i narastają w miarę trwania choroby. Inne zmiany neurologiczne somatycznego układu nerwowego mają charakter poronny i są bez większego znaczenia.

Na oddzielną uwagę zasługuje neurobruceloza. Zmiany dotyczą ośrodkowego układu nerwowego, wyrażają się różnorodnymi zespołami neurologicznymi, czasami z zaburzeniami psychicznymi. Najczęściej są to: uporczywe bóle i zawroty głowy, napady utraty świadomości przebiegające bez drgawek lub z drgawkami (jak padaczka), objawy uszkodzenia nerwów czaszkowych lufo inne zespoły. Płyn mózgowo-rdzeniowy w tych przypadkach może być prawidłowy, często jednak wykazuje zwiększoną ilość białka ze wzrostem frakcji gamma-globulinowej kosztem albumin, a szczególnie prealbumin.
Około 75% chorych z przewlekłą brucelozą wykazuje odchylenia od prawidłowego stanu psychicznego. Najczęściej jest to zespół rzekomonerwicowy (zespół nerwicowy o podłożu somatycznym), zespół psychoorganiczny, rzadziej inne, cięższe zespoły psychiczne.
W bogatej symptomatologii brucelozy przewlekłej zasługuje na uwagę charakter zmian narządowo-wątrobowych. Często pojawiają się wzdęcia i odbijanie. W większości przypadków stwierdza się powiększoną o 1-4 cm wątrobę, gładką, o nieco wzmożonej spoistości, nierzadko tkliwą w czasie badania. Z badań czynnościowych tylko w nielicznych przypadkach opisywano nieznaczną hiperbilirubinemię, częściej niewielką hipergammaglobulinemię i hipoalbuminemię, najczęściej – u około 40% chorych – dodatnią próbę bromsulftaeinową, wskazującą na zaburzenia zarówno wychwytywania, jak i wydzielania barwnika. W badaniach morfologicznych stwierdza się najczęściej objawy zwyrodnienia miąższowego, proliferację i niewyraźne obrzmienie komórek siateczkowo-śródbłonkowych wątroby (Browicza-Kupfera). W hepatocytach występuje gromadzenie się złogów barwnikowych (lipofuscyna). Obraz morfologiczny bioptatów wątroby w przebiegu brucelozy świadczy o tworzeniu się łagodnego zespołu wtórnego spichrzania lizosomalnego barwników. Zmiany nie mają charakteru swoistego dla brucelozy, określane bywają jako hepatitisreactiva non, specilica. Typowe zmiany ziarniniakowe spotyka się zaledwie u około 3-5% przypadków. Nasilenie zmian w wątrobie, przynajmniej w pierwszym okresie choroby, jest proporcjonalne do stopnia aktywności choroby.W porównaniu z wątrobą powiększenie śledziony i obwodowych węzłów chłonnych występuje w brucelozie przewlekłej znacznie rzadziej.Często dochodzi do zmian w zakresie zewnętrznych narządów płciowych. Dotyczą one najądrzy i gonad. Klinicznie objawiają się albo pełnym obrazem zapalenia (epididymitis, oichitis), albo okresowo nawracającymi bólami. W efekcie dochodzi do trwałych zmian fizykalnych i zaburzeń funkcji płciowych. Podobnie jak w innych narządach, zmiany histologiczne najądrzy i jąder mają charakter zmian zwyrodnieniowych, może towarzyszyć im częściowe, lub nawet całkowite zahamowanie spermatogenezy oraz syntezy testosteronu.
Z innych zmian narządowych stwierdza się nie tak rzadko cechy uszkodzenia mięśnia sercowego w obrazie eiektropolikardiograficznym, ale bardzo rzadko dochodzi do jawnej niewydolności krążenia. Zmiany skórne o charakterze wysypek odro-, płoniczo- i różyczkopodobnych, wybroczyny na dłoniach i stopach czy zmiany grudkowo-pęcherzykowe występują u 5-10% przypadków brucelozy, najczęściej w okresie ostrym lub w przebiegu kolejnego zaostrzenia. Przypadki dychawicy oskrzelowej i spastycznego nieżytu oskrzeli obserwowano sporadycznie. Pozostałe narządy nie odgrywają większej roli w patologii klinicznej przewlekłej brucelozy. Rozpoznanie. O ile kliniczne rozpoznanie brucelozy ostrej i podostrej nie nastręcza zwykle większych trudności, o tyle istnieją one bardzo często w brucelozie przewlekłej, szczególnie w fazie wtórnego utajenia. Dlatego też oprócz dokładnej znajomości kliniki duże znaczenie diagnostyczne mają dane epidemiologiczne, szczególnie zawodowy aspekt choroby oraz dane immunoserologiczne: odczyn aglutynacji Wrighta, odczyn wiązania dopełniacza, odczyn Coombsa oraz skórno-alergiczny odczyn Burneta.
Bakteriologiczne potwierdzenie rozpoznania jest wprawdzie metodą najpewniejszą, niestety wyhodowanie zarazka, zwłaszcza Br. bovis, udaje się rzadko, a w brucelozie przewlekłej wręcz wyjątkowo. W zakażeniach świeżych we krwi pojawiają się najpierw aglutyniny, przeciwciała zaś wiążące dopełniacz znacznie później. W ostrej i podostrej fazie choroby oba odczyny wypadają dodatnio i w wysokich mianach. Odczyn Burneta jest swoistym, czułym odczynem diagnostycznym, przydatnym szczególnie w przypadkach podejrzanych o zakażenie brucelozą. Wstrzykuje się śródskórnie 0,05-0,1 ml bruceliny diagnostycznej i odczytuje się wynik po 24 i 48 h. Odczyn miejscowy może wystąpić pod postacią zaczerwienienia i nacieku o różnej wielkości, nierzadko pęcherza, a nawet zmian martwiczych w środku zmiany, z odczynem ze strony naczyń chłonnych i okolicznych węzłów chłonnych. Odczyn ogólny może się przejawiać stanami podgorączkowymi lub gorączkowymi oraz zaostrzeniem objawów brucelozowych ogólnych i ogniskowych.
Trudności diagnostyczne pojawiają się w przypadku oceny, czy swoisty proces zakaźny wygasł i istnieją już tylko następstwa pochorobowe bądź sprawy związane ze zjawiskami autoagresji pozakaźnej, czy też proces zakaźny istnieje nadal, ale znajduje się w okresie wtórnego utajenia. Ze względu na kliniczny przebieg brucelozy w Polsce należy przyjąć, że każdy dodatni odczyn serologiczny, a w przypadkach wątpliwych – alergiczny, jest świadectwem przebytego zakażenia w najszerszym tego słowa znaczeniu. Odczyn aglutynacyjny w mianie 1 : 100 i wyżej jest miarodajny dla rozpoznania brucelozy; niższe miana – jako wątpliwe – wymagają uzupełnienia testem skórno-alergicznym i badaniami epidemiologiczno-klinicznymi. Odczyn wiązania dopełniacza, jako bardziej swoisty, ma w każdym mianie znaczenie diagnostyczne. Podobnie dużą swoistość i czułość wykazuje odczyn hemaglutynacji biernej. Odczyn Coombsa w mianie 1 : 100 i wyżej ma dużą wartość diagnostyczną w przewlekłej brucelozie. Odczyn immunofluorescencji pośredniej – jako prosty i łatwy w wykonaniu – może być wykorzystany w masowych badaniach przeglądowych. W interpretacji odczynu aglutynacji należy pamiętać o występowaniu reakcji krzyżowej między Br. bovis a pałeczkami Yersinia. Testy transformacji blastycznej limfocytów krwi obwodowej oraz zahamowania migracji makrofagów, będące wykładnikami odporności komórkowej, stanowią dalszy postęp w kompleksowych badaniach immunologicznych.Odczyn Biernackiego jest w brucelozie przewlekłej z reguły prawidłowy. Liczba krwinek czerwonych i poziom hemoglobiny są na ogół w normie, a występująca niekiedy niedokrwistość jest prawidłowo barwliwa. Liczba krwinek białych jest również na ogół prawidłowa, ale niekiedy występuje leukopenia. We wzorze odsetkowym stwierdza się najczęściej granulocytopenię, eozynopenię i bezwzględną lub względną limfocytozę, a w zakresie krwinek płytkowych występująca niekiedy trombocytopenia jest niewielkiego stopnia.
Leczenie jest inne w brucelozie ostrej i przewlekłej. Wskazania do leczenia brucelozy ostrej są bezdyskusyjne, w zakażeniach przewlekłych wymagają oceny, czy proces jest klinicznie czynny. Stwierdzenie zakażenia na podstawie odczynu Burneta, nawet potwierdzonego niskim odczynem zlepnym, ale bez jakichkolwiek objawów klinicznych, nie jest jeszcze wskazaniem do leczenia. Jednak w przypadkach z odczynem zlepnym wysoko dodatnim, od 1 : 200 wzwyż, leczenie jest usprawiedliwione, ponieważ uważa się, że obecność aglutynin w wysokim mianie świadczy o czynnym zakażeniu.W ostrej brucelozie najskuteczniejsze jest leczenie antybiotykami, z wyboru tetracyklinami, a w kolejności chloramfenikolem, początkowo w dawkach nieco wyższych od przeciętnych, po uzyskaniu poprawy w dawkach normalnych. Leczenie trwa nie krócej niż 3-4 tygodnie. Zaleca się stosować równolegle, sulfonamidy złożone w dawkach zwykłych. W trakcie leczenia należy kontrolować obraz krwi obwodowej. Poprawa po leczeniu następuje dość szybko, ale nawet przy bardzo starannym leczeniu nawroty występują w ponad 50% przypadków. Powtórzenie leczenia antybiotykami w razie wystąpienia nawrotu jest tak skuteczne, jak w czasie pierwszego leczenia. Również skuteczna jest streptomycyna, ale unikamy jej stosowania, ze względu na uboczne działanie oto- toksyczne, a w brucelozie uszkodzenia słuchu należą do częstych i charakterystycznych.
Leczenie brucelozy przewlekłej jest bardzo trudne, a jego ocena wymaga ostrożności i doświadczenia. Antybiotyki dawkowane jak w postaci ostrej dają i w tych stanach najczęściej tylko przejściową poprawę, a bardzo często zawodzą całkowicie. W brucelozie przewlekłej, z uporczywymi i opornymi na leczenie bólami w zakresie układu kostno-stawowego i nerwowego, z częstymi zaostrzeniami choroby — stosujemy chętnie leczenie swoistobodźcowe i odczulające szczepionką (forucelina dla celów terapeutycznych). Podaje się ją najczęściej śródskórnie, czasem podskórnie (w niektórych ośrodkach nawet dożylnie), po uprzednim sprawdzeniu odczynowości na próbne wstrzyknięcie małej dawki szczepionki; jeśli odczyn Burneta nie jest zbyt silny, to dawka wynosi 1 min ciał bakteryjnych. Czas trwania tej antygenoterapii i wysokość kolejnych dawek szczepionki są uzależnione od klinicznej i immunologicznej odpowiedzi pacjenta. Zarówno odczyny miejscowe, jak i ogólne oraz ogniskowe powinny być łagodne, a gorączka niewysoka, do 38°C. Leczenie trwa zwykle – 4 tygodnie, a poprawa stanu zdrowia utrzymuje się około roku lub dłużej.
Przeciwwskazaniem do antygenoterapii są: podeszły wiek, ogólne wyniszczenie, współistniejące choroby gorączkowe, czynne schorzenia nerek, wątroby, serca, układu krwiotwórczego, ośrodkowego układu nerwowego, nie wyrównana cukrzyca, czynna gruźlica. Zarówno w ostrej, jak i przewlekłej brucelozie unikamy stosowania glikokortykosteroidów, ograniczając się do krótkotrwałego ich podawania w przypadkach burzliwych odczynów toksyczno-alergicznych.
U większości chorych udaje się uzyskać nawet trwałą poprawę poprzez odpowiednio dobrane leczenie objawowe. W zespołach bólowych pochodzenia mięśniowego, kostno-stawowego lub korzeniowego dobre wyniki uzyskuje się stosując niesteroidowe preparaty przeciwzapalne i przeciwbólowe. W zespołach psychiatrycznych stosujemy we współpracy z psychiatrą leki psychotropowe, nasenne lub tonizujące. U mężczyzn z zaburzeniami potencji płciowej podaje się zwykle leki psychotropowe w połączeniu z leczeniem substytucyjnym preparatami testosteronu. Uwzględniając przewlekły przebieg choroby, w którym na czoło wysuwają się zmiany w układzie ruchu i nerwowym, stosuje się okresowo fizyko- i balneo terapię w warunkach sanatoryjno-uzdrowiskowych.W Polsce rejestrowano sporadyczne przypadki zgonów z powodu brucelozy. Łagodny zwykle początek, przebieg często poronny lub bez objawowy oraz nie rozpoznana, a więc niewłaściwie leczona, bruceloza, sprzyjają występowaniu przewlekłej postaci choroby. Często występujące nawroty i obostrzenia choroby prowadzą do trwałych zmian narządowo-układowych oraz do różnorodnych zaburzeń czynnościowych, zespołów rzekomonerwicowych, a nawet zaburzeń psychotycznych. Stany te zmniejszają sprawność fizyczną i umysłową, utrudniają wykonywanie pracy zawodowej, budzą poczucie mniejszej wartości. Duże znaczenie społeczne brucelozy pochodzi stąd, że Choroba występuje najczęściej już po 4-5 latach ekspozycji, prowadząc często już w 30-50 roku życia do zawodowego inwalidztwa.